Aurkaritzako lokailuek lehenago esandakoaren kontrako zerbait
adierazten dute. Honako hauek dira aipagarrienak: Aurkaritza adierazten duten
esapideak
ORDEA
Baina juntagailuaren baliokide hurbila, ordea edo ordean
(lapurteraz) lokailuak bi perpausen arteko aurkaritza aditzera ematen du, biak
elkarren kontrakotzat aurkeztuz.
Kokagunea dela eta, ordea-k normalean bigarren perpausaren
harnean hartzen du toki. Baina, lokailu honek nonnahi kokatzeko duen askatasuna
ageri-agerikoa da. Adibidez:
Kotxe
gorria nahi zuela eta, gorria erosi behar derrigorrez.
Nik, ordea, nahiago nuen beltza.
(...).
Nik nahiago nuen, ordea, beltza.
(...).
Nik nahiago nuen gorria, ordea.
Zenbait idazlek esaldiaren aurrean ipintzeko joera dute.
Adibidez:
«Ordea, artean jaioberria izan, eta ezinezkoa egin zitzaidan
maldizio zatar bat aurkitzea.» (B. Atxaga, «Behi euskaldun baten memoriak»,
40).
BERRIZ
Berriz eta ordea, biak aurkaritza adierazteko lokailuak
ditugu. Beraz, ostera, aldiz eta aitzitik-en pareko dira. Baina ba omen da
ordea eta berriz-en artean alderik:
Ordea-k nonbait aurreko perpausak baieztatua etabatu edo
ukatu egiten du.
Zuzenketa bat izango litzateke, beharbada.
Berriz, aldiz, aurreko perpausean aipatutakoari zerozer berri
eransteko erabiltzen omen da. Adibidez:
Gu
mendira joan gara.
Nik
ere mendira joan nahi nuen. Ez didate, ordea, ezer esan.
*Nik
ere mendira joan nahi nuen. Ez didate, berriz, ezer esan. (EGLU-III, 99).
Berriz lokailua, bigarren perpausean tartekatzen da. Dena
den, lokailu honek galdegai den sintagmaren eta aditzaren artean ez du
joaterik. Adibidez:
Liburu
honek azala gorria du. Beste honek beltza, berriz, du.
Berriz-ek badu, nolanahi ere, emendiozko kutsurik. Hortaz, ez
da harritzekoa eta juntagailuarekin eta gainera edo bestaldetik lokailuekin
batera agertzea. Adibidez:
Gu
pobre eta hi, berriz, beti aberats.
OSTERA
Aurkaritzako lokailu hau berriz, aldiz eta antzekoen
baliokide da. Horiek hezala, aurreko perpausean esandakoari kontrajarriz,
perpausaren barnean kokatuko da. Mintzagai izan daitekeen osagai baten ondoan,
hain zuzen. Adibidez:
Gu
pobre eta hi, ostera, beti aberats.
Harridurari indarra emateko inoiz ostera erabili izan da,
perpausaren amaieran. Adibidez:
Bere
ustez eta hobe beharrez, landare aldatu berriak kimatzen hasi zen. Hau bakarrik
balitz ostera!
ALDIZ
Ostera mendebaldeko euskalkietakoa, bizkaierakoa bereziki,
den bezalaxe, aldiz, berriz, ekialdeko euskalkietakoa dugu batipat. Aurkaritza
sailekoa izaki, kontrastea adierazten du aldiz lokailuak. Kokaguneari
dagokionez, aurretik aipatutakoen antzera, bigarren perpausaren osagai baten
ondoan tartekatzen da. Adibidez:
Errepideetan
bada makina bat auto-istripu. Bigarren mailakoetan, aldiz, hainbestean.
Perpausaren hasieran ere ageri da inoiz.Adibidez:
Gu
beti lanpeturik, burua jaso ezinik. Aldiz, zuek denbora zertan eman asmatu
gabe.
AITZITIK
Esan denaren kontrakoa adierazteko erabiltzen da. Baina beste
aurkaritza-lokailuek ez bezala, badu bestelako erabilerarik: lehendabiziko
perpausa, ezezka joan eta aitzitik bigarren perpausaren hasieran kokatuz gero,
kontrakotasuna markatu egingo du eta batzuetan Baizik (eta) juntagailuaren
pareko bihurtuko. Adibidez:
Zaharra zuhurra da; gaztea, aitzitik, kaskarina.
Ez egin okerrik; aitzitik, bete ezazu esana.
Perpausaren barruan tartekaturik doanean, baina, berriz edo
kideko hitzen baten ondoan ere ager daiteke. Adibidez:
Ez zela espero zuen bezain ederra, baina, aitzitik,
nekez ikus daitekeela itsusiagorik (HLEH, 77).
ALTA
Ekialdeko euskalkietan erabiltzen den lokailu honek balio
bikotza erakusten du:
Aurkaritzakoa: gehienetan aurkaritza adierazten du. Harridura
perpausetan ere erabiltzen da maiz alta lokailua indar berezia emanez. Sarritan
bada-ren laguntza izaten du, esangura aldatu gabe. Adibidez:
Beste solasik nuen alta egungotzat gogoan.
Jatekorik ez dugu; alta bada gose gaituzu. (HLEH,
92).
Esplikatiboa: balio esplikatiboa hartzen duenean, izan ere,
bada eta antzekoen pareko bihurtzen da.
ALABAINA
Alta-k bezalaxe lokailu honek balio bikotza du.
Aurkaritza-adierazle bezala. Adibidez:
Nik
lagunduko dizut. Badituzu, alabaina, ni baino iaioagoak diru-kontutan.
Perpausaren hasieran kokatzen da maizenik alabaina. Tartean
ere, tarteka. Halere-ren inguru beretsuetan.
Lapurteraz eta behenafarreraz balio esplikatiboaz erabiltzen
da. Adibidez:
Garaia
etorritakoan etxeko gozora itzuli zen. Hura sorlekua zuen, alabaina.
DENA DELA,
DENA DEN
Dena dela euskararen eremu osoan erabiltzen da eta dena den
ekialdeko euskalkietan baizik ez. Lokailu hauen jatorria nahikoa garbi dagoela
dirudi eta datorrena datorren, datorrena datorrela, dakiena dakien, dakiena
dakiela eta abarren parekoak direla ere begibistakoa da.
Hala ere, dena den eta dena dela lokailu bihurtu dira eta
aurkaritza-lokailu gainera (zenbaitetan kontzesio-kutsurik ere atzematen zaio).
Lokailu hauek bigarren perpausaren hasieran erabiltzen dira
maizenik, nahiz eta ez izan debekurik tartean nahiz bukaeran joateko. Adibidez:
Haurrak
aitortu beharreko guztiak aitortu zituen. Dena dela, gurasoak ez ziren lasai
geratu.
Baina juntagailuarekin batera joateko eragozpenik ez du.
Baina eta nahiz edo-rekin azalduz gero, ez da perpausen arteko kontrasterik
zuzenean gertatzen, emendioa edo hautaritza baizik, dena dela-k kontzesio
kutsua eransten duelarik. Adibidez:
Ez
dut idazteko gogorik eta gainera, dena dela (gogorik izanda ere), ezin publika
nezake aldizkari horretan.
Hizkuntzak
ez daude horren eri edo, dena dela (horrela izanda ere), ez dira
irlandarrarenak euskarara hedatu behar.
HALA ERE,
HALA ETA GUZTIZ ERE
Hona hemen aurkaritza-kutsuko lokailu hauen zenbait aldakin: Euskararen eremu osoan hala ere eta halere multzoa da
hedatuena.
Halarik (ere) multzokoak iparraldeko tradizioari eta beste
euskalkietako erabilera jasoari dagozkio.
Hala (eta) (guzti(z)) (ere) multzokoak, berriz, bizkaierazko
tradizioari dagozkio batipat.
Halaz (guzti(a)z) (ere) multzokoak gipuzkerazko tradiziokoak
dira gehienbat.
Bestelakoak: halarik, halaz guzi arren ere...
Noiz zetorren bagenekien, halere ez ginen ongietorria ematera
joan.
Eta juntagailuarekin batera.
Indar guztiak eskuetan izaki, eta halere jendearen beldur.
Baina juntagailuarekin.
Ahaleginak
egin zituen, baina, hala eta guztiz ere, ezin makurtu.
Ez, ezin, eskerrak eta horrelakoekin. Adibidez:
Haurra
goiz etorri zen. Ez, halare, amak nahi bezain goiz.
Eskerrak, halare garaiz ohartu ziren.
Banketxeak
zorrak ordaintzeko esan dio. Ezin, halare, daukan hutsa baino gehiago itzuli.
Halare eta halarik ere lokailuak menpeko perpaus
kontzesiboaren ondoren datorren perpaus nagusian txertatuz gero, horri indar
gehiago ematen diote. Adibidez:
Nahiz
artean zahartuta zegoen, halarik ere, jarriki zitzaion lasterka.
Kontzesio-kutsua emanez. Adibidez:
Aitak
semeari dirua ematen dio. Ez askotan, halare.
Harridura kutsua indartuz, eskerrak-en pareko. Adibidez:
Halere!
Behingoz garaiz etxeratu zara.
Gainera eta behintzat-en kide. Ikus sail horretako adibideak.
HAATIK /
HARGATIK, HORRATIK / HORREGATIK
Hargatik eta horregatik.
Kasu motibatiboari dagozkion balioak dituzte berez, baina
aurkaritza-lokailu ere izan daitezke. Adibidez:
Ez
da hemen jaioa; badu hargatik zer ikusi berezirik auzokoekin.
Baina juntagailuarekin batera (ordea eta ere-ren laguntza ere
hartzen dute sarritan). Adibidez:
Gobernuak
utzia du politika hori; baina politika horren ondareak ez dira horregatik
ahitu. (HLEH: 521).
Horregatik-ek badu bestelako esanahirik: esan den zerbait
biribiltzeko esapide gisa erabiltzen denean. Adibidez:
Galdera
xelebreak egiten dizkidazu horregatik. Gogorra zara horregatik.
Azkenik esan behar lokailu hauek ez direla berdin erabiltzen
euskalki guztietan:
hargatik ekialdeko euskalkietan izan daiteke lokailu eta
horregatik, berriz, mendebaldekoetan. Horregatik-en bizkaierazko aldakina
horrega(i)ti(n)o da.
Haatik eta horratik.
Bi hauek hargatik eta horregatik ez bezala lokailu dira beti.
Adibidez:
Abiatu baino lehen, horratik, gaiari zuzen-zuzen dagokion
oharren bat edo beste egin heharrean naiz.
Zalapartaka
azaldu dira sindikatukoak; ez dira, haatik, lotsagabekeriatan hasi.
Kokaguneari dagokionez, bigarren perpausaren hasieran bezala
barruan ere joan daitezke. Bukaeran, ordea, nekezago.
BARREN
Ba(da) arren esapidearen laburdura hau zenbaitetan
aurkaritza-lokailutzat har daiteke. Adibidez:
lsil
zaitez, mesedez! / Isilik nago, harren!
Bigarren perpausaren amaiera du beti kokagune. Perpausaren
azken muturrean joan ohi den baina juntagailuaren ordezkoa dela dirudi.
Adibidez:
Isil zaitez, mesedez! / Isilik nago, baina!
AURKARITZA
ADIERAZTEN DUTEN ESAPIDEAK
Hona hemen aurkaritza adierazteko erabil daitezkeen zenbait
lokuzio edo esapide. Adibidez:
Zernahi gisaz, nolanahi ere, edozelan ere, edozein modutan
ere, edozein moduz ere, guztiarekin ere...
Katea mintzatuan edo idatzian perpausen arteko lotura
adierazteko erabiltzen dira sarritan, lokailuen antzera.